Czym jest cenzura?
Słowo cenzura pochodzi od łacińskiego słowa „censere” znaczącego „oszacować, ocenić, osądzić”. Cenzor był tytułem nadawanym dwóm sędziom w starożytnym Rzymie, którzy byli odpowiedzialni za administrowanie spisem i nadzorowanie moralności publicznej. W okresie średniowiecza Kościół posługiwał się cezurą, aby nie dopuścić do rozprzestrzenia się treści zawartych w księgach, które były uznawane za heretyckie. Pojawienie się druku w XV wieku ułatwiło rozpowszechnianie antykościelnych treści. W odpowiedzi Kościół stworzył rozbudowany system cenzury prewencyjnej, wymagającej licencji na publikację (imprimatur) i poświadczenia, że książka została zbadana przez miejscowego ordynariusza, zwykle biskupa przed jej publikacją. Stworzono też indeks ksiąg zakazanych, który po raz pierwszy został opublikowany w 1559 roku, zanim zaprzestano jego publikacji w 1966 roku miał 42 edycje [1].

Historia cenzury
Cenzura we współczesnym rozumieniu rozwinęła się wraz z powstaniem nowoczesnego państwa. Władze świeckie wprowadziły podobne zasady kontroli publikacji drukowanych, jak wcześniej Kościół [4]. Anglia opublikowała pierwszy indeks ksiąg zakazanych w 1529 roku. W 1557 roku powstało Towarzystwo Drukarsko-Kolporterskie. W zamian za monopol na wydawanie i dystrybucję publikacji drukowanych miało ono nie dopuszczać do druku treści, które byłyby groźne dla władzy i Kościoła anglikańskiego. Ta współpraca oparta na autocenzurze przetrwała do 1695 roku, kiedy Parlament zdecydował o wygaśnięciu ustawy o cenzurze. Było to efektem trudności w cenzurowaniu coraz większej ilości ksiąg i broszur. Prasa w Anglii w XVIII i XIX wieku nie była cenzurowana ale jej rozwój był utrudniony przez podatek od gazet oraz podatek od reklam i ogłoszeń. Zniesienie ich odpowiednio w 1836 roku i 1853 umożliwiło powstanie niezależnej wielkonakładowej prasy [1].

W Polsce w XVI i XVII poza cenzurą kościelną pisma drukowane nie były cenzurowane, gdyż nie było takiej potrzeby. W tym okresie były one redagowane wyłącznie przez zaufanych dworzan króla i pod jego kontrolą. Ta sytuacja zmieniła się w XVIII wieku wraz z wprowadzeniem systemu koncesyjnego w prasie i wydaniem monopolistycznych przywilejów dla wydawców (Zakonu Pijarów i Zakonu Jezuitów). Od tego czasu Służby Marszałka Wielkiego Koronnego były odpowiedzialne za kontrolę publikacji. Nadzór ten był realizowany poprzez uniemożliwianie drukowania treści szkodliwych dla monarchy oraz karanie grzywną lub więzieniem tych, którzy takie treści tworzyli i rozpowszechniali. W 1793 roku Jurysdykcja Marszałkowska wydała w Warszawie "Instrukcję dla drukarzy", w której pojawił się zapis, że każda drukowana publikacja musi być podpisana przez cenzora. Spowodowało to powstanie autocenzury i drukarze, którym zależało na dobrych relacjach z dworem unikali drukowania treści wymierzonych w Króla i jego najbliższe otoczenie [3].

W okresie XX Międzywojennego zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku nastąpiło zniesienie cenzury i proklamowanie wolności prasy. Kilka miesięcy później w wyniku wojny z Rosją wprowadzona została cenzura wojskowa. W Konstytucji marcowej z 1921 roku pojawił się zapis o wolność słowa i prasy, ale w praktyce stosowana była cenzura represyjna. W konstytucji kwietniowej z 1935 roku był zapis tylko o wolności słowa (art. 5), bez wolności prasy. W 1938 roku prezydencki dekret prasowy nadał władzy administracyjnej do kontroli wydawnictw prasowych. Co oznaczało wprowadzenie cenzury. Po II wojnie światowej Polska pozostała pod kontrolą Związku Radzieckiego i na wzór istniejących tam rozwiązań, również w naszym kraju wprowadzono cenzurę. Dekret o powołaniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk został ogłoszony 5 lipca 1946 roku i wszedł w życie po uchwaleniu przez Krajową Radę Narodową we wrześniu 1946 roku (po opublikowaniu w Dzienniku Ustaw RP). W lipcu 1981 roku urząd zmienił nazwę na Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk (GUKPiW), ale jego rola, zadania i cele pozostały takie same. Ostateczna likwidacja GUKPiW-u dokonała się w kwietniu 1990 roku [5].

Rysunek 1: Zawiadomienie o zdjęciu przez aparat cenzorski felietonu Stefana Kisielewskiego. Źródło: Archiwum Narodowe w Krakowie, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Krakowie, sygn. 29/1312/465, https://ank.gov.pl/wystawy/absurdy-cenzury-w-okresie-prl-u/

Poziomy cenzury

• Cenzura instytucjonalna – polega na istnieniu instytucji prawnie odpowiedzialnych za wprowadzanie z góry określonych działań cenzorskich, np. w Polsce Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPiW) od 1981 Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk (GUKPiW).
• Cenzura odredakcyjna – redakcja wiedząc, że kontrowersyjne materiały nie zostaną dopuszczone do publikacji przez cenzurę instytucjonalną, rezygnuje z ich publikacji.
• Autocenzura – proces świadomego korygowania własnej twórczości z treści uznawanych za kontrowersyjne, obsceniczne czy wulgarne, lub nieuświadomionego dopasowania swojej twórczości do obowiązującego kanonu społecznego, konwenansu lub światopoglądu. Autocenzura wynika najczęściej z potrzeby akceptacji społecznej dla twórczości i wiąże się z oczekiwaniem korzyści lub uznania albo uniknięcia krytyki czy kontrowersji [6].

Ze względu na sposób działalności cenzorskiej wyróżniamy cenzurę:

1. Prewencyjną – oznacza sprawowanie kontroli urzędniczej nad przekazami jeszcze nie opublikowanymi, których publikacja może zostać powstrzymana dzięki działaniom cenzora.
2. Represyjną – polegającą na poszukiwaniu, karaniu i ewentualnym wycofywaniu z obiegu wydawniczego materiałów, które już się na niego jakimś cudem przedostały (nie zostały ocenzurowane przed publikacją [5]).

Cenzura w dobie internetu

Efekt Streisand
Nazwa tego zjawiska pochodzi od procesu, który w 2003 roku wytoczyła amerykańska piosenkarka Barbra Streisand fotografowi, za umieszczenie zdjęcia lotniczego jej domu w publicznie wystawionej kolekcji liczącej 12 tysięcy zdjęć wybrzeża Kalifornii, które miały dokumentować jego postępującą erozję. W związku z nagłośnieniem sprawy przez samą Barbarę Streisand, zdjęcie stało się bardzo popularne wśród internautów, którzy przed tym pozwem nie interesowali się nim. Uzyskany efekt okazał się więc odwrotny od założonego. Efekt ten zadziałał również w przypadku WikiLeaks. W 2010 roku rząd USA nie tylko wydał ostrzeżenia swoim pracownikom, zabraniając im przeglądania WikiLeaks, ale także naciskał na kilka firm internetowych, aby odcięły dostęp do WikiLeaks. W odpowiedzi działacze internetowi stworzyli setki lustrzanych stron, na których znajdowały się kopie witryny WikiLeaks, udaremniając w ten sposób próby blokowania dostępu i generując negatywny rozgłos zarówno dla rządu, jak i firm, które współpracowały przy tym przedsięwzięciu [7].

Przykład 1:

Utwór Kazika pod tytułem "Twój ból jest lepszy niż mój" został ogłoszony 15 maja 2020 roku zwycięzcą 1998 notowania Listy Przebojów radiowej Trójki. W sobotę 16 maja ówczesny dyrektor i redaktor naczelny Programu 3 Polskiego Radia Tomasz Kowalczewski wystosował oświadczenie o unieważnieniu głosowania, twierdząc, że liczenie głosów zostało zmanipulowane. Takie działanie połączone z tym, że Kazik krytykował w utworze postępowanie prezesa PiS Jarosława Kaczyńskiego sprawiło, że klip opublikowany w serwisie YouTube 8 maja po tygodniu miał 1,3 mln wyświetleń, 18 maja miał już 5,5 mln wyświetleń, a 22 maja ponad 9 mln. wyświetleń na You Tube (zob. https://www.money.pl/gospodarka/kazik-dzieki-wyrzuceniu-z-listy-trojki-dostal-reklame-za-16-mln-zl-twoj-bol-triumfuje-6513323650532993a.html). Przykład ten pokazuje, że trudno jest stosować cenzurę w nowych mediach w państwach demokratycznych, jednak jest ona skutecznie realizowana w reżimach autorytarnych. W grudniu 2000 roku chiński rząd przyjął rozwiązania szczegółowo wyliczające, dlaczego i jak będzie cenzurowany internet. Stworzono ogólnokrajową zaporę, która blokuje tysiące stron internetowych uznanych przez rząd za nieodpowiednie. Do takich zaliczono strony zawierające zarówno treści pornograficzne, jak i polityczne, w tym blokowane są portale i strony zagranicznych organizacji działających na rzecz praw człowieka, niektóre portale informacyjne i strony związane z Tajwanem, Tybetem, ruchem Falun Gong oraz dysydentami i ruchami prodemokratycznymi [2].

Informacja dodatkowa 1: Cenzura internetu

Na stronie Inicjatywy OpenNet tworzonej przez: Citizen Lab w Munk School of Global Affairs, University of Toronto, Berkman Center for Internet & Society na Uniwersytecie Harvarda; oraz SecDev Group z Kanandy można znaleźć informacje na temat narzędzi i technik umożliwiających cenzurowanie internetu (zob. https://opennet.net/about-filtering).