Wprowadzenie
Przejawy uwielbienia zwykłych ludzi wobec realnych lub fikcyjnych postaci wyrażające się w emocjonalnych stanach lub podejmowanych wobec nich zachowaniach można było zaobserwować już w czasach starożytnych. Gladiatorzy wychodzący na arenę i wygrywający pojedynki zjednywali sobie nie tylko przychylność tego, który decydował o ich dalszym losie, ale również poklask i uwielbienie widzów. Z kolei pod koniec XIX wieku w Anglii i Stanach Zjednoczonych dało się zauważyć dosyć nietypowe zachowania młodych kobiet wobec aktorów i aktorek występujących w teatrze, zwłaszcza po zakończeniu spektaklu. Kobiety te, zwane "matinee girls" od pory, w której wystawiano przedstawienie (przez co ceny biletów były niższe), nie przychodziły de facto oglądać sztuki, lecz by nawiązać z aktorami lub aktorkami pozateatralne relacje. Po zakończeniu spektaklu potrafiły zaczaić się przy wyjściu dla aktorów na obiekt swoich westchnień, otwarcie wyrażając uwielbienie i pożądanie. O tym jak znaczące w kulturze anglosaskiej było to zjawisko, świadczy istniejący do dzisiaj w języku angielskim zwrot "matinee idol" (pol. bożyszcze kobiet). Matinee girls uważane były za jedną z pierwszych szeroko rozpoznawalnych klas konsumpcyjnych w historii Ameryki. Jednak dopiero wraz z upowszechnieniem kultury masowej i mediów fani zaczęli organizować się w społeczności i angażować w działania skoncentrowane na przedmiocie uwielbienia.

Kim jest fan?
Wyraz ten pochodzi o słowa „fanatyk”, oznaczającego pierwotnie osobę, która w obronie swoich poglądów (politycznych, religijnych itp.) skłonna jest posunąć się bardzo daleko, aby zdyskredytować kogoś, kto głosi zupełnie inne przekonania. Fanatykiem określa się również osobę, która jest czyimś zagorzałym wielbicielem. Negatywne nacechowanie słowa „fanatyk” przyczyniło się do tego, że przez długi czas fani byli postrzegani jako rozhisteryzowani i niezrównoważeni wielbiciele, choć stało się to tak naprawdę długo po tym, jak słowo to zafunkcjonowało w języku angielskim. W XIX w. wyraz „fan” odnosił się tylko do mężczyzn – wielbicieli sportu, o kobietach przejawiających zainteresowanie powieściami, pisarzami czy muzyką w taki sposób nie mówiono. Dopiero rozwój kinematografii na początku XX w. spowodował, że mężczyźni i kobiety w równym stopniu mogli wyrażać swoje uwielbienie do gwiazd srebrnego ekran, co przyczyniło się do rozwoju kultu celebrytów [1]. Popularność telewizyjnych gatunków – seriali – zapoczątkowała nowy rozdział w historii kultury fanów. Jednak dopiero na początku lat 90. XX w. grupy fanowskie stały się obiektem pogłębionych badań naukowych za sprawą prac amerykańskiego kulturoznawcy Henry’ego Jenkinsa, który jest uznawany za prekursora fan studies.

Typologie fanów
Jak już wspomniano, na początku fanów postrzegano jako osoby niezrównoważone psychicznie, bierne i całkowicie podporządkowane przemysłowi medialnemu i kulturze konsumpcji. Jolie Jenson w swoim eseju z 1992 roku o nieco prowokacyjnym tytule "Fandom as Pathology", dokonując przeglądu badań poświęconych kulturze fanowskiej, stwierdza: „istnieje niewiele literatury, w której bada się fandom jako normalne, codzienne zjawisko kulturowe lub społeczne. Zamiast tego, fan jest określany jako (przynajmniej potencjalnie) obsesyjny samotnik cierpiący z powodu izolacji lub oszalały członek tłumu. W obu przypadkach fan jest postrzegany jako osoba irracjonalna, porywcza i będąca ofiarą wielu sił zewnętrznych. Najczęściej przywołuje się wpływ mediów, narcystycznego społeczeństwa, hipnotycznej muzyki rockowej i tłumu, aby wyjaśnić, w jaki sposób fani stają się ofiarami swojego fandomu, a zatem działają w sposób dewiacyjny i destrukcyjny” [2].

Zupełnie inne spojrzenie na kulturę fanów i grupy fanowskie przyniosła opublikowana w tym samym roku co esej Jenson (1992) książka wspomnianego już Henry’ego Jenkinsa zatytułowana "Textual Poachers. Television Fans & Participatory Culture", która zapewniła mu uznanie i autorytet w dziedzinie fan studies. W książce tej Jenkins traktuje fanów nie jak zwykłych konsumentów popkultury fanów, ale jak produktywnych konsumentów, których określa mianem „tekstowych kłusowników” (textual poachers), przeciwstawiając w ten sposób amatorską twórczość fanów, praktykom stosowanym przez producentów medialnych. W tym celu do opisu subkultur i praktyk fanowskich posługuje się kategorią „kłusownictwa” (poaching) zaczerpniętą z książki francuskiego historyka i myśliciela Michaela de Certeu „Wynaleźć codzienność”. Jenkins zauważa, że fani mediów, podobnie jak kłusownicy, w nie do końca legalny sposób działają na terytorium należącym do kogoś innego (przemysł medialny), dokonują różnych zabiegów na tekstach czy produktach, których nie są właścicielami i twórcami. W ten sposób, stają się twórcami nie tylko nowych tekstów, ale i nowych znaczeń nadawanych tekstom, z których czerpią, stając się krytykami kultury i wyrażając swój opór wobec kulturowej hierarchii. Początkowo Jenkins traktował zjawisko kultury fanów i działania przez nich podejmowane jako zarezerwowane do określonych subkultur, w późniejszych pracach (np. „Kulturze konwergencji” z 2006 roku) i pod wpływem krytyki (zob. Zaangażowanie a uczestnictwo ) podkreślał, że jest to cecha charakterystyczna dla współczesnej kultury, którą określał mianem „kultury konwergencji”.

Ciekawe spojrzenie na fanów zaproponowali Nicholas Abercrombie i Brian Longhurst w książce „Audiences: A Sociological Theory of Performance and Imagination” wydanej w 1998 roku. Dokonali oni rozróżnienia fanów ze względu na trzy kategorie: korzystanie z mediów (dystrybucja i dostępność mediów), łączność (stopień zaangażowania w sieci/wspólnoty), oraz zainteresowanie, w ten sposób wyróżniając:

• fanów (fans) – mocno zainteresowani tekstami kulturowymi, są częścią rozproszonej publiczność, nie przynależą jednak do wspólnot i działają indywidualnie;
• kultystów (cultist) – wyraźny podział w zależności od typu zainteresowania i aktywności, organizują się we wspólnoty fanów (fandomy);
• entuzjastów (enthusiat) – nie tyle angażują się w konsumpcję tekstów kultury, ile w aktywność fanowską w strukturach fanowskich organizacji.

Jak zauważa jednak Piotr Siuda [3], tego typu podział jest sztuczny, ponieważ tworzenie fanowskich tekstów nie musi jednocześnie oznaczać aktywnego zaangażowania na innych polach, np. udziału w zjazdach (tzw. konwentach), czy dyskusjach na forach. Mogą natomiast dowolnie wybierać sobie obszar własnego zaangażowania.

Fani mogą działać w różnych obszarach związanych z tekstem lub produktem medialnym [4]: (1) indywidualnej lub zbiorowej, nierzadko powtarzanej recepcji dzieła bądź produktu medialnego (np. filmu, gry, serialu, książki, komiksu, programu telewizyjnego); (2) jego interpretacji i analizy; (3) zdobywania, kolekcjonowania, porządkowania, rozpowszechniania, wymiany wiedzy z nimi związanych (dyskusje na forach; (4) twórczości artystycznej inspirowanej nimi (np. fanfiki – fikcja literacka skoncentrowana na alternatywnych losach bohaterów lub ciągu dalszym tekstu; fanart – tworzenie obrazów, rysunków, komiksów; fanfilm – tworzenie filmów lub teledysków z wybranymi scenami; cosplay – tworzenie przebrań i strojów; fansub – tłumaczenie list dialogowych); (5) wytwarzania i podtrzymywania wokół nich społeczności złożonej z osób o takich samych upodobaniach i sposobie odbioru; (6) działań organizacyjnych i budowa infrastruktury na rzecz tej społeczności (fandom).

Źródło: T7pro, DARTH MAUL: Apprentice - A Star Wars Fan-Film, 05.03.2016 (dostęp 05.12.2020). Dostępne w YouTube: https://youtu.be/Djo_91jN3Pk.

Władza fanów
Fani to jednak nie tylko twórczy i aktywni konsumenci kultury, ale również społeczność mająca duży wpływ na sam tekst lub produkt kultury, nierzadko wywierająca duży nacisk na producentów lub stacje telewizyjne. Jenkins przytacza wiele sytuacji, w których fani wywierali nacisk na producentów lub stacje telewizyjne. Opisuje między innymi sytuację z końca lat 60. XX w., kiedy jedna z pierwszych zorganizowanych grup fanowskich naciskała na staję NBC, aby przywróciła do ramówki serial „Star Trek”, którego emisję zakończyła w 1969 roku [5]. Obecnie za sprawą internetu i mediów społecznościowych fani z jednej strony mogą o wiele łatwiej wyrażać swoje niezadowolenie czy wywierać naciski, ale z drugiej strony mogą stanowić cenną wskazówkę dla producentów, w jakim kierunku rozwijać daną produkcję. Tak właśnie zrobił Peter Jackson, reżyser trylogii „Władcy pierścieni” (2001), który wraz z producentami z New Line Cinema postanowił od samego początku prowadzić dialog z fanami tej książki. Reżyser w kontakcie z fanami również przedstawiał się jako fan, zachęcając do dyskusji na temat scenariusza filmu, obsady, a także elementów z książki, które można pominąć. Tym samym zdobył sobie ich uznanie i zaufanie. Inną strategię przyjął George Lucas, który co prawda rozpoczął współpracę z fanami „Gwiezdnych wojen” (aktywnymi na polu własnych produkcji od pierwszej części wyreżyserowanej w 1977 roku), lecz narzucił im swoje warunki, co niejednokrotnie prowadziło to napięć między nim a fanami.