W 1977 roku ukazały się dwie ważne książki poświęcone problematyce fotografii we współczesnym świecie. Pierwsza z nich była zbiorem felietonów Susan Sontag (1933-2004) [1]. Autorka opisała w nich niezwykłą popularność fotografii i jej doniosłe znaczenie w kulturze. Zwracała szczególną uwagę na niejednoznaczność tej techniki, będącej świadectwem danej chwili, a zarazem zakłamującej o niej prawdę. W swoich felietonach Sontag nie ograniczyła się wyłącznie do refleksji dotyczących współczesności, ponieważ umieściła fenomen fotografowania w szerokiej panoramie myśli filozoficznej, poczynając od Platona i jego słynnej metafory jaskini, w której niewolnicy przypatrują się tajemniczym cieniom rzucanym na ścianę i mylnie traktują ten obraz jako odbicie prawdziwego świata. Tym samym, wskazała ona na naśladowczy, a zarazem iluzoryczny charakter zdjęć. Według Sontag, fotografowanie daje poczucie zdobywania i kontrolowania, ponieważ umożliwia uchwycenie ulotnych obrazów, którym można się potem przyglądać, poddawać je wszechstronnej analizie i deszyfracji, by dzięki zdobytej wiedzy jeszcze skuteczniej wywierać wpływ na rzeczywistość.

Autorka postawiła ciekawą tezę, że fotografowanie okazało się pasją ludzi, którzy nie identyfikują się z przeszłością, są natomiast zdeterminowani, by w pełni przeżyć i udokumentować swoje „teraz”. W tym kontekście Sontag pisała: „Fotografia stała się jednym z najważniejszych wynalazków zwiększających skalę naszych doznań, a to wskutek stworzenia pozorów uczestnictwa” [2]. Jako taka, jest ona też paradoksalnym świadectwem przemijania i śmierci, ponieważ zdjęcia dają poczucie zatrzymania przeszłości, która i tak nieuchronnie odchodzi. Świadectwem takiego podejścia do fotografii, upamiętniającej bolesne doświadczenia graniczne stała się wstrząsająca dokumentacja choroby i śmierci Sontag, którą przygotowała jej życiowa partnerka, Annie Leibovitz.

W tym samym roku, w którym ukazała się książka Sontag, Roland Barthes (1915-1980) wydał poświęcone podobnej problematyce "Światło obrazu" [3]. Niedługo przedtem zmarła jego matka, a autor boleśnie odczuł jej stratę. Z tego też względu we wspomnianej publikacji przenikają się niejako dwie narracje. Pierwsza dotyczy samej fotografii i jej miejsca w kulturze, druga ma charakter osobisty i wiąże się z poszukiwaniem wspomnień, a konkretnie takiego zdjęcia matki, które oddałoby w sposób możliwie najwierniejszy jej osobowość. W pewnym sensie ten ostatni aspekt zdominował rozważania, w związku z czym praca Barthesa jest nie tyle naukowym opracowaniem, co ideowym manifestem autora.

Barthes wyróżnił dwa typy fotografii. Pierwszy określił jako studium. Fotografie tego rodzaju odzwierciedlają chwilę, stanowiąc konwencjonalne przedstawienie związane na przykład z jakimś rodzinnym wydarzeniem, odbytą podróżą, wartym zapamiętania spotkaniem. W tym kontekście każde zdjęcie może stanowić ważne kulturowe świadectwo, służące systematycznej, naukowej analizie w zakresie kultury i komunikacyjnych wzorców. Przykład studium stanowi fotografia wykonana w 1932 roku na krakowskich Czyżynach, przedstawiająca pilota Ignacego Giedgowda (1897-1974) przed samolotem PZL.19 podczas zawodów lotniczych ( Rys. 1 ). Na jej podstawie można sporo powiedzieć na temat sposobów spędzania czasu przed wojną, rozwoju lotnictwa, ówczesnej konstrukcji samolotów, a nawet męskiej mody.

Rysunek 1: Narodowe Archiwum Cyfrowe, Pilot Ignacy Giedgowd przed samolotem PZL.19 (1932). Źródło: https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/207391/d6fccd3deac1b90e7cda5a70e9e42ccb/

Dla Barthesa znacznie istotniejsze były jednak fotografie drugiego typu, zawierające punctum. O obecności tego elementu decyduje coś, co sprawia, że wybrane zdjęcie zwraca uwagę odbiorcy, który zapamiętuje je na dłużej. Autor nie podał dokładnej definicji tego pojęcia, określając go jedynie w metaforyczny sposób. Pisał więc, że punctum to „użądlenie, dziurka, plamka, małe przecięcie – ale również rzut kośćmi” [4], a każdy odbiera je inaczej. Barthes doświadczył tego uczucia, gdy znalazł fotografię swojej matki, wykonaną, gdy była małą dziewczynką i uznał, że właśnie ta podobizna najlepiej oddaje jej charakter, a zarazem potwierdza nieuchronną przemijalność czasu i pewność śmierci. Rzecz znamienna, nie zamieścił w książce tego zdjęcia, jedynie je opisał, zaznaczając tym samym osobisty i subiektywny charakter swojego odkrycia.

Przykładem fotografii zawierającej potencjał takiego „użądlenia” może być zdjęcie wykonane w 2018 roku na Islandii, przedstawiające zagubiony w kamienistej przestrzeni wrak samolotu Dakota C-117 na plaży Sólheimasandur ( Rys. 2 ). W latach siedemdziesiątych miało tam miejsce awaryjne lądowanie, podczas którego szczęśliwie nikt nie zginął, kadłub samolotu pozostał jednak bez żadnych zabezpieczeń i niszczeje do dziś.

Rysunek 2: Iza Zdziebko, Wrak samolotu (2018). Wykorzystano za zgodą autorki. Źródło: https://www.instagram.com/zdjeciarobie/

Iza Zdziebko, autorka fotografii, zobaczyła w tym ujęciu także kosmiczny krajobraz marsjańskiej pustyni, a przede wszystkim skojarzyła porzuconą maszynę z nieuchronnością losu, a zarazem słabością technologicznej cywilizacji, której artefakty zaśmiecają nawet oddalone od ludzkich siedzib pustkowia. Zauważmy jednak, że i pierwsze z analizowanych zdjęć może zawierać kontekst punctum, ponieważ w biografii Ignacego Giedgowda znajdziemy wiele dramatycznych zwrotów akcji. Wystarczy wspomnieć, że w czasie wojny był on pilotem RAF-u. Po uszkodzeniu samolotu przez wroga wodował na Atlantyku, po którym dryfował 3 dni, zanim został odnaleziony. Jego pogodne zdjęcie z przedwojennego pikniku lotniczego zawiera więc przesłanie melancholii, tak istotne dla rozpoznania Barthesa.

Martin Jay stwierdza, że fotografie znaczących wydarzeń mogą łączyć w sobie obydwa aspekty wskazane przez Barthesa, gdyż są kulturową opowieścią o świecie, podlegającą analizie właściwej dla studium, a równocześnie jako punctum ilustrują społeczny proces przekraczania ustalonego porządku i związane z nim indywidualne doświadczanie emocji [5]. Współczesne badania potwierdzają tę znaczącą rolę fotografowania w dokumentowaniu, a zarazem stanowieniu kultury [6], [7], [8], [9].