Postmodernizm
Kultura ponowoczesna
Etymologicznie post-modernizm oznacza to, co PO modernizmie. Jest zatem okresem następującym w kulturze po fazie nowoczesności z charakterystyczną dla niej afirmacją rozumu, porządku i rozwoju. Wkraczający potem okres ponowoczesny cechuje się zupełnie nowymi jakościami. Dla Ihaba Hassana należą do nich: upadek norm i autorytetów, utrata „ja” oraz utrata „głębi”, z kolei dla Leslie Fiedler i Susan Sontag przekraczanie granic i zasypywanie przepaści: między kulturą wysoką i niską, życiem codziennym i sztuką, odrębnymi stylami architektonicznymi czy literackimi [1].
Postmodernizm jest jednak pojęciem niejednoznacznym. Rozumiany bywa nie tylko jako diagnoza rzeczywistości, ale także jako metoda (np. konstrukcji tekstu) bądź styl (np. w sztuce lub w modzie). Rozważany na gruncie filozofii, literatury, architektury czy filmu odsłania tak wiele twarzy, że pojawiają się poważne wątpliwości co do istnienia wspólnego mianownika. Ponadto bywa równie często optymistyczny i witany z nadzieją (Francois Lyotard, Leslie Fiedler) jak ze strachem (Jean Baudrillard). Są też tacy, którzy twierdzą, że mówienie o postmodernizmie jest przedwczesne, bo w rzeczywistości w kulturze nie zaszły żadne istotne zmiany. Ciągle porusza się ona w obszarze dobrze znanej, oświeceniowej narracji (Jürgen Habermas). Ci, którzy „wierzą” w postmodernizm, mówią o odczuciu atmosfery przełomu. Można go rozumieć zarówno jako apokaliptyczny koniec, jak i obiecujący początek.
Przykład 1:
- "Żyjemy teraz w całkowicie innym czasie – apokaliptycznym, antyracjonalnym i sentymentalnym; czasie radosnej mizologii i profetycznego braku odpowiedzialności, nieufni wobec ironii jako samoobrony i zbyt wielkim stopniu świadomi siebie", Susan Sontag [2].
- "Żyjemy zatem w świecie osobliwie podobnym do oryginału – rzeczy są w nim dublowane przez scenariusz tych rzeczy. Ale to dublowanie nie oznacza, jak to tradycyjnie bywało, bliskości ich śmierci – śmierć została z nich eskpurgowana, i to nawet bardziej niż życie; są bardziej uśmiechnięte, autentyczniejsze w porównaniu ze swoim modelem, podobne twarzom w domach pogrzebowych", Jean Baudrillard [3].
Koniec czy początek?
Jednym z pierwszych obszarów, w którym zaczęto diagnozować zmiany zapowiadające nową fazę kultury, była literatura. Już na przełomie lat 50. i 60. XX w. mówiono o „wyczerpaniu się literatury”. Doszliśmy do takiego momentu – głoszono – w którym nasza kreatywność powiedziała „stop”. Nie wymyślimy niczego nowego, możemy już tylko się powtarzać. Diagnozę tą szybko zaczęto odnosić do całości kultury. Były jednak także głosy optymistyczne. Leslie Fiedler w książce "Cross the Border – Close the Gap" argumentowała, że nawet jeśli nie wymyślimy niczego nowego, to przynajmniej możemy w nowy sposób grać tym, co znane, zasypując dotychczasowe przepaście, mieszając style, bawiąc się kodami. Zatarcie ostrej granicy między sztuką a życiem codziennym, sztuką wysoką a masową, poziomami społecznej stratyfikacji – może nam wyjść na dobre.
Przykład 2:
Przykłady to "Pulp Fiction" Quentina Tarantino (1994) i "Mulholland Drive" Davida Lyncha (2001), w których zastosowano zabieg rezygnacji z linearności.
W filmach "Kill Bill" Tarantino (2003) i "Truposz" Jima Jarmucha (1995) mamy z kolei do czynienia z pastiszem klasycznych gatunków filmowych.
.Na postmodernizm mocno wpłynęli francuscy poststrukturaliści. Granica między postmodernizmem a poststrukturalizmem nie jest jednak ostra. Niektórzy poststrukturaliści, jak Jacques Derrida, zyskali także etykietę postmodernistów. Derridzie zawdzięczamy nowe podejście do tekstu. Głosząc wraz z Rolandem Barthesem „śmierć autora”, postulował on usunąć z tekstu autora jako autorytet, źródło wiedzy na temat prawidłowego odczytania tekstu. Pytanie „co autor miał na myśli?” jest bezpodstawne – twierdził – bo nie istnieje jedna, najsłuszniejsza interpretacja. Każdy tekst jest polifoniczny: możemy w nim znaleźć krzyżujące się sieci znaczeń, odniesień, zapożyczeń z innych tekstów, w których intencja autora się rozpływa. Mało tego! Derrida jasno mówi: w ogóle nie ma czegoś takiego, jak prawda tekstu, jak jakiś czysty sens, który możemy w nim odnaleźć. Porzućmy interpretacje, bawmy się, czerpmy przyjemność z tekstu. Pod wpływem francuskiego poststrukturalizmu postmodernizm lat 70. przybiera nowe oblicze. Literatura, kino, architektura kierują się w stronę wyswobodzonego tekstu, gier językowych i zabaw ze znakiem. Nikogo już nie obchodzi realizm, reprezentacja, czy sens. Królują językowe eksperymenty, puste formy, pastisz [4].
Kultura jako symulakrum
Postmodernizm, podobnie jak poststrukturalizm i interpretacjonizm, pojmuje kulturę jako tekst. Mniej skupia się jednak na praktykach dyskursywnych (śledzeniu perswazyjnej roli języka), a bardziej na relacji znaczącego i znaczonego.
Definicja 1: Element znaczący i element znaczony
Fundamentalną rolę w postmodernistycznych analizach kultury odgrywa wspomniana wyżej teoria Jacquesa Derridy, a zwłaszcza teza, że nie istnieje prawda tekstu. Skoro tak, nie istnieje również prawda kultury. W najbardziej skrajnych ujęciach kultura przedstawiana jest jako szereg pustych form, zbiór znaczących nie odsyłających do znaczonego. Reprezentantem takiej teorii jest Jean Baudrillard głoszący, że nasza rzeczywistość jest jedynie zalewem pustych obrazów, które nic nie znaczą. Jest samą powierzchnią, która tylko udaje, że coś się pod nią kryje. Głośna teza Baudrillarda brzmi: nasza kultura to symulakrum (od łac. Simulacrum – kopia, imitacja), czysta symulacja pozorująca rzeczywistość a jednocześnie „bardziej rzeczywista niż rzeczywistość”. Co gorsza jest to jedyne co mamy. „Oryginał” już dawno gdzieś wyparował [3].
Informacja dodatkowa 1:
Tytułowy matrix to filmowa interpretacja idei symulakrum – symulacji rzeczywistości.
Źródło: Movieclips Classic Trailers, The Matrix (1999) Official Trailer #1 - Sci-Fi Action Movie, 19.11.2013 (dostęp 21.09.2020). Dostępne w YouTube: https://youtu.be/vKQi3bBA1y8.
Zadanie 1:
Treść zadania:
Film 'Matrix' sióstr Wachowskich nie tylko inspirowany jest tekstem autora postmodernisty, ale też zachowuje postmodernistyczną konwencję grając kodami przynależnymi do różnych gatunków. Odwołuje się m.in. do kina noir. Obejrzyj lub przypomnij sobie film i zastanów się gdzie mamy do czynienia z takimi kodami. A może znajdziesz w Matrix jeszcze inne elementy świadczące o jego związku tego z postmodernizmem?Bibliografia
1. Vattimo, G.: Postnowoczesność i kres historii, tł. Stelmaszczyk, B. [W:] Nycz, R. (Red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Warszawa 1996.2. Sontag, S.: Against Interpretation, Picador, New York 2001.
3. Baudrillard, J.: Precesja symulakrów, tł. Komedant, T. [W:] Nycz, R. (Red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1996.
4. Lyotard, J.-F: Kondycja ponowoczesna: raport o stanie wiedzy, tł. Kowalska, M., Migasiński, J., Fundacja Aletheia, Warszawa 1997.