Teoria tektoniki płyt opiera się na koncepcji dryfu kontynentalnego, idei przedstawionej przez Alfreda Wegenera na początku XX wieku (zob. Przesłanki i dowody historyczne teorii tektoniki płyt ). Społeczność geologów przyjęła tą teorię kilkadziesiąt lat później, dopiero po rozpoznaniu budowy i genezy dna oceanów, a praca Wegenera została wydana w języku angielskim [1].
Litosfera (zob. Geosfery ), która jest sztywną zewnętrzną powłoką Ziemi, obejmującą skorupę i część górnego płaszcza, jest podzielona na płyty tektoniczne. Pyty te zwane są płytami litosfery ; używa się też nazwy kry litosfery [2], [3]. Ich grubości wynoszą około 120 km, osiągając maksymalnie 200 km [4], [5], [6].
Wyróżnia się siedem głównych płyt [7], [8], [9], są to płyty ( Rys. 1 ):
- eurazjatycka,
- północnoamerykańska,
- południowoamerykańska,
- pacyficzna,
- afrykańska,
- antarktyczna,
- australijska, zwana też australijsko-indyjską,
oraz szereg mniejszych, z których najbardziej znane są:
- arabska,
- filipińska,
- Juan de Fuca,
- karaibska,
- kokosowa (Cocos),
- Skotia.
W skład głównych płyt Ziemi wchodzi zarówno skorupa kontynentalna (zob. Skorupa kontynentalna ), jak i skorupa oceaniczna (zob. Skorupa oceaniczna ). Przykładowo, w skład płyty eurazjatyckiej wchodzi większa część kontynentu eurazjatyckiego, jak też przyległe fragmenty oceanów, w tym Oceanu Atlantyckiego pomiędzy Europą a grzbietem śródatlantyckim; płyta afrykańska obejmuje kontynent i części dna Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego. Często spotykanym błędem jest używanie terminu płyta oceaniczna dla oceanu Atlantyckiego, Indyjskiego, czy większości Pacyfiku (w skład płyty pacyficznej wchodzi skorupa oceaniczna Pacyfiku, ale również fragment skorupy kontynentalnej Ameryki Północnej). Nie należy również używać terminu płyta kontynentalna w odniesieniu do Eurazji, Afryki, czy obu Ameryk.
Płyty litosfery poruszają się, ponieważ litosfera Ziemi ma większą wytrzymałość mechaniczną niż znajdująca się pod nią astenosfera (zob. Geosfery ). Prędkość tego ruchu waha się do ponad 170 mm rocznie.
Granice płyt litosfery charakteryzują się występowaniem trzęsień ziemi, aktywnością wulkaniczną, górotwórczą oraz występowaniem ryftów i rowów oceanicznych [4], [10]. Względny ruch płyt określa typ granicy i wyróżnia się:
- granicę zbieżną (konwergentną) jest tam, gdzie płyty zbliżają się (zob. Typy granic konwergentnych ),
- granicę rozbieżną (dywergentną) tam gdzie płyty rozchodzą się (zob. Granice dywergentne ),
- granicę transformujacą tam, gdzie płyty przesuwają się równolegle względem siebie (zob. Granice transformujące ).
Na Rys. 2 zaznaczono następujące elementy tektoniczne: 1-Astenosfera; 2-Litosfera; 3-Plama gorąca; 4-Skorupa oceaniczna; 5-Subdukująca płyta; 6-Skorupa kontynentalna; 7-Dolina ryftowa (młoda granica płyt); 8-Zbieżna granica płyt; 9-Rozbieżna granica płyt; 10-Uskok transformujący; 11-Wulkan tarczowy; 12-Grzbiet śródoceaniczny; 13-Zbieżna granica płyt; 14-Stratowulkan; 15-Łuk wyspowy; 16-Płyta litosfery; 17-Astenosfera; 18-Rów oceaniczny (element zbieżnej granicy płyt).
.
Bibliografia
1. A. Wegener: The origin of continents and oceans, Dover Publications, New York 1966.2. M. Książkiewicz: Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1972.
3. Z. Mortimer: Zarys fizyki Ziemi, AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2004.
4. P. Kearey, F. J. Vine: Global Tectonics, Blackwell Science, Oxford, London, Edinburgh, Boston, Melbourne 1990.
5. L. Czechowski: Tektonika płyt i konwekcja w płaszczu Ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
6. R. Dadlez, W. Jaroszewski: Tektonika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
7. A. Radomski, M. A. Gasiński: Elementy oceanologii. Wprowadzenie do środowisk morskich, Wydawnictwo UJ, Kraków 2004.
8. W. Mizerski: Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
9. T. H. van Andel: Nowe spojrzenie na starą planetę. Zmienne oblicze Ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
10. K. C. Condie: Earth as an Evolving Planetary System, Third Edition, Elsevier, Amsterdam 2015.