Cechą skał zasadowych i ultrazasadowych jest dominacja skaleniowców (zob. Skaleniowce ) w grupie minerałów jasnych. Współwystępowanie skaleniowców oraz skaleni (zob. Skalenie ) jest podstawą wyróżnienia skał zasadowych, brak skaleni decyduje o przynależności do skał ultrazasadowych [1]. Skały te mają podrzędne znaczenie w budowie skorupy ziemskiej, zwykle tworzą niewielkie ciała magmowe, za wyjątkiem skał wylewnych, które spotykane są w większej ilości.
Zasadowe skały głębinowe reprezentowane są przez dwie grupy: sjenitoidy foidowe, które obok skaleniowców zawierają skalenie alkaliczne i niewielką ilość składników ciemnych oraz diorytoidy foidowe, zawierające obok skaleniowców plagioklazy i większą ilość składników ciemnych ( Rys. 1 ). Odpowiednikiem wylewnym sjenitodiów foidowych są fonolity, a diorytoidów foidowych są tefryty i bazanity, łączone w grupę tefroidów [1], [2], [3], [4], [5].
Identyfikacja skał zasadowych
Sjenitoidy foidowe oraz ich wulkaniczne odpowiedniki są skałami leukokratycznymi, mają ogólne zabarwienie szare, z odcieniem różowym lub zielonkawym. Diorytoidy foidowe makroskopowo są podobne do gabra. Tefryty cechuje barwa szara, a bazanity - ciemnoszara do czarnej [1]. Odmiany wylewne są masywne lub porowate, również migdałowcowe (zob. Tekstury skał magmowych ). Foidolity to głębinowe skały ultrazasadowe, czyli takie, które zawierają skaleniowce w grupie minerałów jasnych. Charakteryzuje je struktura gruboziarnista (zob. Struktury skał magmowych ), tekstura zbita i bezładna. Przedstawicielami tych skał są urtyty i ijonity. Urtyty mają zabarwienie jasnoszare z odcieniem zielonym lub różowym, mogą zawierać do \( 30\% \) minerałów ciemnych. Ijonity mają barwy od szarych do ciemnoszarych, mogą zawierać do \( 70\% \) minerałów ciemnych.
Wulkanicznym odpowiednikiem foidolitów są foidyty, reprezentowane przez nefelinity i leucytyty. Są to skały afanitowe lub porfirowe z parakryształami piroksenu. Leucytyty występują w zabarwieniu jasnoszarym lub szaro-zielonym, nefelinity mają barwy od szarej do czarnej.
Identyfikacja makroskopowa skał zasadowych i ultrazasadowych jest problematyczna. Podstawową trudnością jest identyfikacja skaleniowców i odróżnienie ich od skaleni. Skały zasadowe i ultrazasadowe wykazują wysokie podobieństwo w obrazie makroskopowym do skał obojętnych.
.
Skały ultramaficzne (skrajnie melanokratyczne) składają się z minerałów ciemnych, czyli oliwinu, amfibolu i/lub piroksenu (zob. Oliwiny, Amfibole, Pirokseny ), [1], którym może towarzyszyć niewielka domieszka, w ilości do kilku procent, minerałów jasnych, zwykle skaleniowców. Charakterystyczna dla tych skał jest zdecydowana dominacja jednego z minerałów ciemnych. Gdy dominuje oliwin wyróżniane są perydotyty, gdy to jest jeden z piroksenów – wyróżniane są piroksenity, gdy to jest hornblenda – hornblendyty. Odmiany żyłowe nazywane są pikrytami [6]. Skały ultramaficzne powstają głownie w środowiskach głębinowych [1], [7], znacznie rzadziej tworzą żyły, sporadycznie krystalizują w warunkach powierzchniowych.
Identyfikacja skał ultramaficznych
Typowe perydotyty mają zabarwienie zielono-szare, zielono-czarne, a gdy nie mają domieszek innych minerałów są jasno zielone ( Rys. 2B). Są to skały, które budują dolne części litosfery, przynależące do górnego płaszcza ziemskiego. Mają struktury od drobno- do gruboziarnistych, zwykle równoziarniste lub porfirowate. Hornblendyty i piroksenity są barwy czarnej lub czarnozielonej ( Rys. 2A, C). Hornblendyty mają struktury grubo- lub bardzo gruboziarniste i równoziarniste. Pirokseny są średnio- lub gruboziarniste, równoziarniste lub porfirowate. Głębinowe skały ultramaficzne są zbite, mają tekstury bezładne lub uporządkowane. Pikryty są drobnokrystaliczne lub porfirowe z oliwinami lub/i piroksenami w prakryształach. Mają zabarwienie od czarnego do ciemnoszarego lub czarno-zielonego, makroskopowo są trudno odróżnialne od zasadowych diabazów.
Bibliografia
1. A. Manecki, M. Muszyński: Przewodnik do petrografii, AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2008.2. A. Majerowicz, B. Wierzchołowski: Petrologia skał magmowych, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991.
3. J. Żaba: Ilustrowany słownik skał i minerałów, Videograf II, Katowice 1993.
4. K. Kozłowski, W. Ryka: Petrografia skał magmowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1981.
5. W. Ryka, A. Maliszewska: Słownik petrograficzny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991.
6. A. Bolewski, W. Parachoniak: Petrografia, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1974.
7. P. Roniewicz (Red.): Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej, Polska Agencja Ekologiczna S.A., Warszawa 1999.