Teoria tektoniki płyt opiera się na idei dryfu kontynentalnego, zaproponowanej ponad 100 lat temu przez wybitnego uczonego niemieckiego Alfreda Wegenera. Model Wegenera [1] zakładał ruch kontynentów i istnienie 300 mln lat temu (w karbonie) superkontynentu Pangea. Superkontynent ten rozpadł się, w wyniku czego powstawały nowe kontynenty prowadząc do współczesnej konfiguracji litosfery Ziemi. Rys. 1 przedstawia Pangeę wg współczesnych poglądów [2]. Południowa część Pangei to Gondwana, zaś północna to Laurazja. Na tle zasięgu superkontynentu kolorem niebieskim zaznaczono zarysy współczesnych kontynentów. Krzyżyki na mapie to przecięcia linii współczesnej długości i szerokości geograficznej rozmieszczone co 5 \( ^o \). Umożliwia to czytelnikowi zlokalizowanie obiektu przedstawionego na mapie (zob. Modele ruchu płyt litosferycznych ).
Najważniejszymi dowodami Wegenera na dryft kontynentów były:
- przystające brzegi kontynentów, zwłaszcza wokół Południowego Atlantyku,
- podobieństwa struktur geologicznych po przeciwnych stronach oceanów,
- dane paleontologiczne, czyli rozmieszczenie skamieniałości,
- dane paleoklimatyczne.
Podobieństwo w przebiegu pewnych odcinków linii brzegowych we współczesnych kontynentach było jednym z koronnych dowodów Wegenera. Zbieżność przebiegu linii brzegowych (zwana przystawaniem) szczególnie widoczna jest wzdłuż wschodniej granicy Ameryki Południowej i zachodniej Afryki ( Rys. 2A). Podobieństwo zaznacza się tylko w ogólnym zarysie linii brzegowej. Nie jest ono całkiem dokładne, gdyż zmiany, które nastąpiły po rozpadzie superkontynentu przemodelowały strefy brzegowe [3]. Przykładem struktur geologicznych, pierwotnie jednolitych a rozerwanych w wyniku procesów geotektonicznych, są kaledonidy ( Rys. 2B). Znajdują się obecnie po przeciwnych stronach oceanu w strefach brzegowych różnych kontynentów. Część ich znajduje się w Norwegii, w płycie eurazjatyckiej, a część na Grenlandii, w płycie północnoamerykańskiej. Góry te powstały w paleozoiku w wyniku orogenezy kaledońskiej [4].
Badania paleontologiczne wskazują na występowanie tych samych taksonów zwierząt i roślin lądowych na różnych kontynentach. Obszary tego występowania są obecnie znacznie oddalone od siebie i rozdzielone przez obszary oceaniczne. Najczęściej przytaczanymi przykładami są zasięgi gadów z rodzajów Cygognathus, Listrosaurus i Mesosurus oraz drzewiastej paproci Glossopteris ( Rys. 3A). Skamieniałości te są dowodem na obecność organizmów na obszarach należących współcześnie do Ameryki Południowej, Afryki, Antarktydy i Australii, a więc na kontynentach wchodzących niegdyś w skład Gondwany [5].
Badania paleoklimatyczne zajmują się odtworzeniem warunków i zmian klimatycznych w przeszłych epokach geologicznych. Przy badaniach paleozlodowaceń, a zwłaszcza przy ustaleniach granic lądolodów, wykorzystuje się kopalne moreny zwane tillitami. Tillity posłużyły do określenia zasięgu lądolodu Gondwany, który w późnym paleozoiku pokrył obszary południowej części superkontynentu ( Rys. 3B). Współcześnie tyllity gondwańskie znajdują się na odrębnych kontynentach, między innymi występują na znacznych obszarach w Ameryce Południowej i Afryce, w rejonach które występują w tropikalnej strefie klimatycznej. W późnym paleozoiku obszary te położone były blisko bieguna południowego [6], [2].
Bibliografia
1. A. Wegener: The origin of continents and oceans, Dover Publications, New York 1966.2. J. Golonka, D. Ford: Pangean (Late Carboniferous Middle Jurassic) paleoenvironment and lithofacies, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 2000, Vol. 161, pp. 3-12, dostęp:23.09.2021
3. E. C. Bullard, J. E. Everett, A. G. Smith: The fit of the continents around the Atlantic: a symposium on continental drift, Philosophical Transactions A 1965, Vol. 258, pp. 41-51, dostęp:23.09.2021
4. W. S. McKerrow, C. Mac Niocaill, J. F. Dewey: The Caledonian Orogeny redefined, Journal of the Geological Society 2000, Vol. 157, pp. 1149-1154, dostęp:23,09,2021
5. E. Suess: Das Antlitz der Erde (The Face of the Earth), G. Freytag, Leipzig 1885.
6. J. Golonka: Cambrian-Neogene Plate Tectonic Maps, Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.