Ruchy pionowe (zob. Ruchy epejrogeniczne i ich przyczyny ) powodują zmiany stosunku powierzchni morza do kontynentu, co skutkuje zmianami w położeniu linii brzegowej [1], [2], [3], [4], [5], [6]. Wkraczanie morza na ląd nazywa się transgresją morską, używa się również terminu onlap; wycofywanie się morza nazywa się regresją morską, używa się również terminu offlap [7].
Transgresje i regresje występują lokalnie i powodowane są przez ruchy pionowe litosfery na ograniczonym obszarze. Mogą mieć zasięg znacznie większy, wówczas związane są ze zjawiskiem globalnego podnoszenia się poziomu oceanów na Ziemi. Podnoszenie się poziomu oceanu jest wynikiem zmian klimatycznych, np. uwolnienia wody zgromadzonej w lądolodach lub zmian tektonicznych, np. zmiany konfiguracji oceanów. Przykładowo, w kredzie, ok. 145 do 66 mln lat temu utworzył się stosunkowo płytki basen Oceanu Atlantyckiego, a zmniejszył głębszy basen Protopacyfiku. Zmniejszenie pojemności światowych basenów oceanicznych spowodowało wzrost poziomu mórz na całym świecie. W wyniku wielkiej transgresji morze pokrywało między innymi znaczną część Europy, w tym Polski pozakarpackiej ( Rys. 1 ), [8].
Rys. 2 ilustruje przesuwanie się facji osadowych podczas transgresji. Podczas wkraczania morza na ląd zwiększają swój zasięg osady klastyczne stref płytkich i pokrywają nowo zalewane obszary. Równocześnie następuje migracja w kierunku lądu facji głębszych mułowych, a za nimi węglanowych, które deponowane są bezpośrednio na facjach płytszych. W wyniku tego procesu po lityfikacji powstaje profil transgresywny, który składa się z sekwencji skał (od dołu):
- podłoże, na które wkraczało morze,
- piaskowców,
- mułowców,
- wapieni.
Podczas regresji ( Rys. 3 ) sekwencja skał profilu jest odwrotna i na osadach głębiej deponowanych będą zalegać utwory powstałe w płytszych środowiskach wg schematu (od dołu):
- podłoże,
- mułowce,
- piaskowce.
O występowaniu transgresji, jak i regresji świadczą również niezgodności. W zależności od wykształcenia, wyróżniane jest kilka typów niezgodności. Są to:
- niezgodność kątowa, jeżeli płaskozalegająca sekwencja transgresywna znajduje się na skałach, które ulegały sfałdowaniu i ścięciu ( Rys. 4A),
- niezgodność erozyjna ( Rys. 4B), jeżeli sekwencja transgresywna zalega zgodnie na skałach podłoża, od których oddzielona jest nierówną powierzchnią erozyjną,
- prawiezgodność, czyli penakordancja, jeśli sekwencja transgresywna leży całkowicie zgodnie na sekwencji starszej, przy braku wyraźnych oznak erozji pomiędzy sekwencjami młodszą i starszą. Sekwencje te oddziela luka obejmująca okres braku sedymentacji. Rys. 4C przedstawia penakordancję, w której na utworach sekwencji 2 i 3 spoczywają utwory sekwencji 8, 9 i 10. Luka obejmuje okres pomiędzy sekwencjami 3 i 8 ( Rys. 4D).
Rys. 5 przedstawia niezgodności widoczne w odsłoniętych skałach Wielkiego Kanionu Kolorado [9]. Na sfałdowanych i zmetamorfizowanych utworach prekambru, starszych niż 541 mln lat spoczywają poziomo utwory kambru, osadzone ok. 541 do 485 mln lat temu, oddzielone niezgodnością kątową i erozyjną. Z kolei na utworach kambru spoczywają płasko utwory dolnego karbonu. Pomiędzy kambrem a karbonem, osadzonym ok. 359 do 289 mln lat temu jest luka sedymentacyjna obejmująca okres od 485 do 359 mln lat temu. Wielki Kanion Kolorado jest przykładem pionowych ruchów podnoszących (zob. Ruchy epejrogeniczne i ich przyczyny ). Utwory prekambru i paleozoiku są znacznie podniesione ponad poziom morza. Brzeg kanionu znajduje się na wysokości około 2000 m n.p.m.
Bibliografia
1. M. Książkiewicz: Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1972.2. W. Mizerski: Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
3. Z. Mortimer: Zarys fizyki Ziemi, AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2004.
4. A. Radomski, M. A. Gasiński: Elementy oceanologii. Wprowadzenie do środowisk morskich, Wydawnictwo UJ, Kraków 2004.
5. W. Jaroszewski, L. Marks, A. Radomski: Słownik geologii dynamicznej, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1985.
6. R. Dadlez, W. Jaroszewski: Tektonika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
7. K. Pietsch, S. J. Porębski, P. Marzec: Wykorzystanie sejsmostratygrafii do rozpoznania rozkładu mioceńskich facji zbiornikowych w północno-wschodniej części zapadliska przedkarpackiego, Kwartalnik AGH. Geologia 2010, Vol. 36, iss. 2, pp. 173-186.
8. J. Golonka: Phanerozoic Paleoenvironment and Paleolithofacies Maps. Mesozoic (Mapy paleośrodowiska i paleolitofacje fanerozoiku. Mezozoik), Geologia 2007, Vol. 33, iss. 2, pp. 211-264.
9. S. S. Beus, M. Morales (Eds.): Grand Canyon Geology (2nd ed.), Oxford University Press, New York, Oxford 2003.