Definiowany jest przez przyporządkowanie do 4 podstawowych typów geometrycznych ( Rys. 1 ), które uwzględniają wymiary kryształów w 3 wzajemnie prostopadłych kierunkach: wysokości, szerokości i głębokości [1], [2], [3].
Ze względu na istotne zróżnicowanie wymiarów, w obrębie niektórych podstawowych typów pokrojów wydzielane są odmiany. Wraz z rosnącą proporcją parametru wysokości kryształu do pozostałych parametrów, w pokroju słupowym wyróżnia się odmiany: pręcikową, igiełkową i włóknistą. Gdy w pokroju płytkowym parametr wysokości kryształu jest istotnie niższy w stosunku do szerokości i głębokości wydziela się pokroje blaszkowy oraz łuseczkowy. Odmianą pokroju tabliczkowego jest pokrój listewkowy, gdy jeden z wymiarów kryształu istotnie odbiega od pozostałych. Aby sprecyzować i uszczegółowić opis minerałów przy charakterystyce pokrojów stosuje się określenia długo-, krótko- (słupowy), cienko-, grubo- (tabliczkowy).
W skałach krystalicznych tylko część minerałów wykształcona jest w formie prawidłowych kryształów, których morfologia odpowiada wzorcowej ich postaci. Inne minerały w różnym stopniu nawiązują do prawidłowych form, dlatego przy opisach uwzględnia się stopień własnokształtności, czyli stopień automorfizmu (zob. Struktury skał magmowych ).
Minerały dążą do wykształcenia samodzielnych i charakterystycznych kryształów dla danego gatunku. W wielu skałach pojedyncze kryształy (osobniki) łączą się ze sobą podczas wzrostu tworząc przerosty lub zbliźniaczenia ( Rys. 2 ), [4]. Zbliźniaczenia występują wówczas, gdy połączenie wzajemne kryształów jest prawidłowe, czyli zgodne z kierunkami krystalograficznymi, w ułożeniu symetrycznym względem płaszczyzny lub prostej [1], [2]. Tworzone są przez osobniki tego samego minerału lub roztworu stałego (izomorfizm); mogą powstawać również w minerałach o podobnej sieci krystalicznej i składzie chemicznym (np. albit z ortoklazem). Zbliźniaczenie może dotyczyć dwóch kryształów (bliźniaki podwójne) lub wielu (bliźniaki wielokrotne) ( Rys. 2 ). Powinowactwo do tworzenia zbliźniaczeń jest cechą charakterystyczną części minerałów. Typ zbliźniaczeń u poszczególnych rodzajów minerałów jest włączany w cechy charakterystyczne dla formy i ma znaczenie diagnostyczne.
Jeśli połączenie pomiędzy kryształami powstało wzdłuż przypadkowych powierzchni, nie odpowiadającym kierunkom krystalograficznym, powstają zrosty. Zrosty dotyczą połączeń różnych minerałów.
Skupienia minerałów
W przyrodzie minerały występują głównie w nagromadzeniach mineralnych, które nazywane są skupieniami minerałów. Pojedyncze, swobodnie wzrosłe kryształy mineralne występują znacznie rzadziej. Skupienia mineralne tworzą się z wielu kryształów jednego rodzaju minerału (skupienia jednorodne) lub różnych minerałów (skupienia niejednorodne). Skupienia te przyjmują rozmaite formy, dla niektórych minerałów są one charakterystyczne i stanowią ważną cechę identyfikacyjną [2].
Bazując na kryterium wielkości, pokroju i ułożenia kryształów wydzielane są różne typy skupień mineralnych. Powszechnie stosowana klasyfikacja oparta jest o formę morfologiczną skupień. Do najczęściej występujących należą [5], [1], [3], [6]:
- skupienia szkieletowe – czyli skupienia nierównomiernie wzrastających drobnych kryształów, tworzących formy ażurowe ( Rys. 3C). Agregaty drobnych kryształów tworzą delikatne, rozgałęziające się formy. Przykładem powszechnie spotykanym w naturze są dendryty manganowe lub gałązkowate lub drutowate formy metali rodzimych.
- skupienia krystaliczne – czyli grupy kryształów o częściowo prawidłowych kształtach, często zbliźniaczonych ( Rys. 3A, B ). W ich obrębie wydziela się szereg odmian: względem kształtu kryształów (skupienia słupkowe, tabliczkowe i płytkowe), względem wielkości (od skryto- do wielkokrystalicznych) lub względem geometrycznego rozmieszczenia kryształów (szczotki, wachlarzowe, promieniste). Często występującą formą są szczotki krystaliczne, które składają się z narosłych na wspólnym podłożu podobnie zorientowanych wydłużonych kryształów.
- skupienia ziarniste – są to nagromadzenia drobnych kryształów, które nie posiadają prawidłowych postaci zewnętrznych, zwykle poszczególne ziarna ścisłe do siebie przylegają lub zazębiają się wzajemnie. Ze względu na wielkość ziarna wydziela się szereg odmian od drobno- do wielkoziarnistych.
- skupienia naciekowe lub formy kolomorficzne – są to zespoły bardzo drobnych kryształów, tworzących struktury o charakterze gładkich i lśniących powłok oblekających, określanych jako struktura skorupowa ( Rys. 3F). Powierzchnia takich powłok jest równa lub urozmaicona i wówczas występują na niej obłe wybrzuszenia. Morfologia powierzchni nacieku jest podstawą podziału struktur naciekowych urzeźbionych na groniaste, nerkowe i kuliste. Do struktur naciekowych zaliczane są również wapienne skupienia powstałe w jaskiniach, tj. stalaktyty, stalagmity i stalagnaty. Takie formy tworzą się także przez wytrącanie z roztworów hydrotermalnych o niskich temperaturach, mających charakter żeli.
- konkrecje – są to powstające odśrodkowo nagromadzenia mineralne, o obłej formie zewnętrznej ( Rys. 3D, E). Mogą mieć strukturę współśrodkowo-warstwową lub promienistą, powstają w ośrodku skalnym lub jako formy swobodnie np. ooidy.
- sekrecje – to powstające dośrodkowo nagromadzenia mineralne, które wypełniają częściowo lub całkowicie pustki w ośrodku skalnym.
Bibliografia
1. J. Żaba: Ilustrowany słownik skał i minerałów, Videograf II, Katowice 1993.2. P. Roniewicz (Red.): Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej, Polska Agencja Ekologiczna S.A., Warszawa 1999.
3. P. Czubla, W. Mizerski, E. Świerczewska-Gładysz: Przewodnik do ćwiczeń z geologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
4. A. Bolewski, J. Kubisz, A. Manecki, W. Żabiński: Mineralogia ogólna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1990.
5. A. Bolewski, A. Manecki: Rozpoznawanie minerałów, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1990.
6. A. Bolewski, A. Manecki: Mineralogia opisowa, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków 1984.