W skałach obojętnych głównym składnikiem są skalenie (zob. Skalenie ). Przewaga skaleni alkalicznych wśród minerałów jasnych jest podstawą do wydzielenia w skałach głębinowych grupy sjenitoidów, z klasami sjenitów (ze znaczną przewagą skaleni alkalicznych, głównie ortoklazu) i monzonitów (z porównywalną ilością skaleni alkalicznych i plagioklazów). Odmianami wulkanicznymi są trachity i latyty, łączone w grupę trachitoidów ( Rys. 1 ). Dominacja plagioklazów nad skaleniami alkalicznymi jest podstawą do wydzielenia diorytów w skałach głębinowych oraz andezytów w skałach wylewnych, a występowanie tylko plagioklazów zasadowych jest typowe dla gabr i anortozytów, których odpowiednikiem wylewnym są bazalty. W skałach żyłowych wyróżniane są doleryty i diabazy ( Rys. 1 ), [1], [2], [3], [4], [5], [6].
Skały obojętne z dużą ilością skaleni alkalicznych mogą zawierać do kilkunastu procent kwarcu, z kolei skały z dominacją plagioklazów wapniowych mogą zawierać do kilku procent skaleniowców.
Identyfikacja skał obojętnych
Sjenitoidy należą do skał leukokratycznych i składają się z minerałów jasnych. Ilość minerałów ciemnych tj. biotyt, hornblenda jest marginalna. W klasie diorytu ilość minerałów ciemnych wzrasta i wynosi \( 20\% \) lub więcej, z kolei w gabrach przekracza \( 50\% \). Minerały ciemne gabr to głównie pirokseny, w mniejszej ilości mogą występować amfibole lub oliwiny. Anortozyty zawierają niewiele minerałów ciemnych, składają się głównie z plagioklazów zasadowych.
Ze względu na znaczne ilości ortoklazu sjenity zwykle mają zabarwienia czerwone i różowe, a monzonity, zawierające wysoką zawartość plagioklazów z grupy oligoklaz-andezyn, są szare ( Rys. 2A, B ). Sjenitoidy są grubo-, średnioziarniste lub porfirowate, zwykle zbite i bezładne (zob. Struktury skał magmowych, Tekstury skał magmowych ). Diorytoidy mają struktury średnioziarniste, są bezładne lub mają teksturę równoległą, podkreśloną rozkładem minerałów o pokrojach wydłużonych ( Rys. 2C). Występują w odcieniach szarych lub są biało-czarne. Powszechnie występujące plagioklazy z grupy oligoklaz-andezyn w diorytoidach są zwykle zielonkawe [7]. Gabra i anortozyty to skały głównie grubokrystaliczne. Gabra to skały ciemne, występują w kolorystyce od zielonoszarych przez ciemnoszare do czarnych ( Rys. 2D, E, F). Barwa zależy od ilości, zabarwionych na szaro, plagioklazów zasadowych z grupy labrador-bytownit oraz od ciemnych piroksenów [7]. Anortozyty składają się głównie ze skaleni zasadowych, mają zabarwienie szare lub szarozielonkawe i są jaśniejsze od gabr.
Skały żyłowe zwykle mają struktury drobnoziarniste ( Rys. 3 ) i ich diagnostyka makroskopowa, ze względu na ograniczone możliwości obserwacji makroskopowych, jest utrudniona. Odmiany jasne, zawierające skalenie oraz minerały ciemne barwy szarej, nazywane są lamprofirami. Zaliczane są tu żyłowe odpowiedniki sjenitoidów oraz diorytoidów. Jeśli istnieje możliwość ustalenia stosunków jakościowych i ilościowych skaleni, używa się nazw nawiązujących do skał głębinowych, tj. mikrosjenit, mikromonzonit, mikrodioryt. Diabazy, będące odpowiednikami klasy gabra i bazaltu, są skałami czarnymi, ciemnoszarymi i drobnokrystalicznymi ( Rys. 3A).
Skały wulkaniczne mają struktury afanitowe lub porfirowe ( Rys. 4 ). W skałach porfirowych, w prakryształach, występują skalenie, z którymi mogą współwystępować amfibole, pirokseny, biotyt lub występuje tylko oliwin [7]. Takie skały makroskopowo wyróżniane są jako porfiry bezkwarcowe. Zespół prakryształów może służyć jako szacunkowy dla potrzeb klasyfikacyjnych. Prakryształy hornblendy zwykle występują w szarym cieście skalnym, co jest typowe dla andezytów, a prakryształy oliwinu znajdują się w ciemnym cieście skalnym, co jest charakterystyczne dla bazaltów.
Dla szacunkowego określenia przynależności klasyfikacyjnej skał afanitowych wykorzystuje się wskaźnik barwy. Trachitoidy, podobnie jak odpowiadające im głębinowe sjenitoidy, to skały leukokratyczne, które cechuje ogólne jasne zabarwienie różowe lub szare. Bazalty, składające się w przeważającej części z minerałów ciemnych, mają zabarwienie od czarnego i ciemnoszarego do brązowo-czerwonego ( Rys. 4E, F). W ich obrębie mogą występować ziarniste skupienia oliwinu, zwane bombami oliwinowymi. Poza teksturami zbitymi i bezładnymi, w bazaltach powszechne są tekstury pęcherzykowate i fluidalne.
Bibliografia
1. A. Majerowicz, B. Wierzchołowski: Petrologia skał magmowych, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991.2. J. Żaba: Ilustrowany słownik skał i minerałów, Videograf II, Katowice 1993.
3. K. Kozłowski, W. Ryka: Petrografia skał magmowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1981.
4. P. Roniewicz (Red.): Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej, Polska Agencja Ekologiczna S.A., Warszawa 1999.
5. A. Bolewski, W. Parachoniak: Petrografia, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1974.
6. W. Ryka, A. Maliszewska: Słownik petrograficzny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991.
7. A. Manecki, M. Muszyński: Przewodnik do petrografii, AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2008.