Geologia. Ziemia i procesy endogeniczne
Budowa wewnętrzna Ziemi
Skały i minerały
Tektonika płyt litosferycznych
Orogeneza i epejrogeneza
Trzęsienia Ziemi
Plutonizm
Wulkanizm
Skały magmowe i piroklastyczne
Metamorfizm
Skały metamorficzne
Orogeneza i epejrogeneza - definicje podstawowe
inaczej górotwórczość, to termin oznaczający powstawanie gór w sensie geologicznym, jako pasm fałdowych, niekiedy jest używany w odniesieniu do tworzenia się gór w sensie topograficznym, tj. do wypiętrzenia pewnych obszarów względem otoczenia [1], [2], [3], [4].
Orogen to obszar, na który oddziałuje orogeneza [1], [2], [3], [4].
Kolizja jest to wzajemne mechaniczne oddziaływanie płyt litosferycznych. Często używany jest termin kolizja kontynentalna, oznaczający zderzenie dwóch płyt litosfery kontynentalnej (zob. Orogeny kolizyjne ), [5], [6].inaczej ruchy epejrogeniczne, lądotwórczość lub ruchy lądotwórcze, to powolne, pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące podnoszenie się lub obniżanie znacznych jej obszarów, bez zmiany ich struktury (zob. Ruchy epejrogeniczne i ich przyczyny ). Według przeważających poglądów ruchy epejrogeniczne są wywołane zaburzeniami izostazji, bądź zmianami gęstości i objętości materiału skalnego w wyniku zmian termodynamicznych (temperatury, ciśnienia), zachodzących w dolnej części skorupy ziemskiej i w górnym płaszczu Ziemi [1], [2], [3], [4]. Jednym z efektów tych ruchów jest wywołanie transgresji i regresji morskich (zob. Procesy związane z epejrogenezą ).
to proces przyrostu lub wzrostu, zazwyczaj przez stopniowe nagromadzenie dodatkowego materiału (zob. Akrecja skorupy kontynentalnej ). W teorii tektoniki płyt, termin akrecja kontynentalna jest najczęściej używany jako proces, w którym materiał jest dodawany do kontynentalnej płyty litosfery w strefie subdukcji [6], [7].
rozległy fragment skorupy ziemskiej, zwłaszcza kontynentalnej, nie podlegający znacznemu fałdowaniu, w przeciwieństwie do obszarów otaczających [1], [2], [3], [4]. Kraton może występować w formie platformy lub tarczy ( Rys. 1 ).
Platforma to znacznych rozmiarów obszar kontynentalnej skorupy ziemskiej zbudowany z dwóch pięter strukturalnych:
- fundamentu (podłoża) platformy,
- pokrywy platformowej,
różniących się stylem architektonicznym ( Rys. 1 ).
Fundament platformy tworzą skały magmowe i metamorficzne, sfałdowane i wypiętrzone wskutek ruchów górotwórczych w archaiku i proterozoiku (platformy stare - prekambryjskie) lub w paleozoiku (platformy młode), a następnie zrównane (zdenudowane) ( Rys. 1 ).
Pokrywa platformowa jest zbudowana głównie ze słabo zdeformowanych tektonicznie skał osadowych ( Rys. 1 ), [1], [2], [3], [4].
Rysunek 1: Wzajemny stosunek platformy i tarczy w obrębie kratonu.
Tarcza jest to wypukła, nie przykryta osadami część fundamentu krystalicznego platformy, pozbawiona pokrywy platformowej, np. tarcza bałtycka, tarcza kanadyjska ( Rys. 2 ), [1], [2], [3], [4].
Rysunek 2: Kraton wschodnioeuropejski, w skład którego wchodzą: tarcza bałtycka (fennoskandynawska), tarcza ukraińska i platforma wschodnioeuropejska.
całkowita ilość osadów na Ziemi, jak również środowisko, w którym znajdują się i tworzą osady [9].
zagłębienie w powierzchni Ziemi; termin ten w geologii używany jest najczęściej w odniesieniu do basenów osadowych, czyli regionów Ziemi, w których następuje gromadzenie się (akumulacja) osadów ( Rys. 3 ), (zob. Baseny sedymentacyjne a tektonika płyt ), [1], [2], [3], [4], [10].
Rysunek 3: Basen intrakratoniczny.
Bibliografia
1. M. Książkiewicz: Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1972.2. W. Jaroszewski, L. Marks, A. Radomski: Słownik geologii dynamicznej, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1985.
3. R. Dadlez, W. Jaroszewski: Tektonika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
4. W. Mizerski: Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
5. J. F. Dewey, J. M. Bird: Mountain belts and the new global tectonics, Journal of Geophysical Research 1970, Vol. 75, pp. 2625-2647.
6. T. H. van Andel: Nowe spojrzenie na starą planetę. Zmienne oblicze Ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
7. J. Nawrocki, A. Żelaźniewicz: Paleozoiczna Akrecja Polski – podsumowanie projektu, Przegląd Geologiczny 2005, Vol. 53, iss. 1, pp. 31-33.
8. R. A. Scrutton (Ed.): Dynamics of Passive Margins, American Geophysical Union, Waszyngton 1982.
9. N. Y. Kunin: Distribution of sedimentary basins of Eurasia and the volume of the Earth's sedimentosphere, International Geology Review 1987, Vol. 29, iss. 11, pp. 1257-1264.
10. P. A. Allen, J. R. Allen: Basin Analysis. Principles & Applications, Blackwell Science, Oxford 1990.